Po co odrzucać spadek pusty?

Zdarzają się sytuacje, że spadkodawca nie pozostawił po sobie zupełnie nic – ani majątku ani długów albo pozostawił jedynie długi spadkowe, zatem stan czynny spadku- wartość aktywów wchodzących w skład spadku jest zerowa.

Jaki sens ma w takiej sytuacji składanie przed sądem spadku lub wybranym notariuszem oświadczenia o odrzuceniu spadku, skoro w przypadku spadkodawców, którzy zmarli po 18.10.2015 roku – jeśli spadkobierca nie zrobi nic to odziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a zatem z ograniczeniem swojej odpowiedzialności do wartości aktywów wchodzących w skład spadku? W takiej sytuacji, jeśli stan czynny spadku jest zerowy, to odpowiedzialność za długi spadkowe spadkobiercy dziedziczącego spadek z dobrodziejstwem inwentarza również będzie zerowa.

Zacznijmy od podstaw:

1. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy i wtedy też spadkobierca nabywa spadek. Niewymagana jest do tego żadna jego aktywność ani wiedza.
2. W ciągu 6 miesięcy od uzyskania informacji o tytule swego powołania spadkobierca może złożyć oświadczenie mocą którego spadek odrzuci lub przyjmie. Brak złożenia oświadczenia w terminie wywołuje skutki prawne. W prawie polskim występują dwa modele: do spadków otwartych przed 18 października 2015 r. upływ terminu oznacza proste przyjęcie spadku, zaś do otwartych po tej dacie – zasadą jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych Ustawodawca przewidział także nową instytucję prywatnego wykazu inwentarza, obok spisu inwentarza.
3. Zgodnie z aktualnie obowiązującym 1015 § 2 kc. brak oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
4. Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za długi spadku tylko do wysokości stanu czynnego spadku (wartości aktywów), ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza.
5. Z uprawnienia tego dłużnik powinien skorzystać już na etapie postępowania klauzulowego, powołując się na złożone oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Sąd, nadając klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercy dłużnika, dokona zastrzeżenia, że dłużnik odpowiada do wartości stanu czynnego spadku (art. 792 kpc.);
6. Natomiast na etapie postępowania egzekucyjnego przepisem odnoszącym się do ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy jest art. 837 kpc., zgodnie z którym dłużnik może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności tylko wówczas, gdy ograniczenie to zostało zastrzeżone w tytule wykonawczym. Wyjątkiem jest sytuacja, w której oświadczenie o przyjęciu spadku nastąpiło po nadaniu klauzuli wykonalności.
7. W sytuacji gdy w tytule wykonawczym brak jest zastrzeżenia o prawie powołania się na ograniczoną odpowiedzialność spadkobiercy, może on skorzystać z powództwa przeciwegzekucyjnego – opozycyjnego. W ostateczności, gdy wyegzekwowano całą należność, mimo ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy, dłużnikowi przysługuje roszczenie do wierzyciela o zwrot wyegzekwowanej kwoty, jako świadczenia nienależnego z art. 410 § 2 kc.
8. Dopiero w postępowaniu egzekucyjnym ustaleniu podlega kwota, do której ponosi odpowiedzialność spadkobierca z dobrodziejstwem inwentarza. Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 28 stycznia 2016 r.22 „kwestia, czy długi spadkowe przekraczają stan czynny spadku wobec jego przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza, nie podlega badaniu w ramach postępowania rozpoznawczego. Ograniczenie odpowiedzialności dłużnika – spadkobiercy może być bowiem zastrzeżone w wyroku (art. 319 kpc.) bądź w klauzuli wykonalności nadanej przeciwko spadkobiercy (art. 792 kpc.). Ustalenie zatem, czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie przypadającej od dłużnika należności, należy do postępowania egzekucyjnego”
9. Dłużnik (spadkobierca, który odziedziczył długi) – powołując się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności zastrzeżone w tytule wykonawczym – dołączyć wykaz inwentarza lub protokół spisu inwentarza. W jego interesie, a nie wierzyciela jest uzyskać taki dokument i przestawić go organowi egzekucyjnemu z wnioskiem o umorzenie postępowania egzekucyjnego.
10. Po co wykaz albo spis inwentarza?

Rolą zarówno wykazu jak i spisu inwentarza jest zabezpieczenie spadkobierców dziedziczących z dobrodziejstwem inwentarza. Częste są bowiem sytuacje, kiedy spadkobiercy nie posiadają rzetelnej informacji co do wysokości pozostawionych przez zmarłego długów. Często nie znają także samych wierzycieli. Spadkobiercy muszą się jednak liczyć z tym, że wierzyciele mogą odezwać się do nich w każdym czasie, nawet kilka lat po śmierci spadkodawcy. Wobec tego, spadkobiercy powinni zabezpieczyć się poprzez wykazanie aktywów zmarłego, do wysokości których będą ponosić odpowiedzialność za ewentualne długi spadkowe. Zabezpieczenie może zostać dokonane za pomocą tytułowego wykazu inwentarza oraz spisu inwentarza.

11. Spis inwentarza jest dokumentem urzędowym, sporządzanym odpłatnie przez komornika, natomiast wykaz inwentarza jest dokumentem prywatnym, sporządzanym przez spadkobiercę według ustalonego wzoru.

W przypadku spisu inwentarza, o jego sporządzeniu decyduje sąd spadku w postanowieniu wydanym na wniosek osoby, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, a także na wniosek wykonawcy testamentu lub wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Wniosek podlega opłacie stałej w wysokości 100 zł (art. 49 ust. 1 pkt 3) ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może być złożony również bezpośrednio właściwemu komornikowi. Komornik przystępuje niezwłocznie do sporządzenia spisu i zawiadamia o tym sąd spadku, który wydaje postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu. Jeżeli jednak sąd odmówi sporządzenia spisu (oddali albo odrzuci wniosek albo umorzy postępowanie), spis sporządzony przez komornika ma skutki wykazu inwentarza, czyli pozostaje dokumentem prywatnym. Za sporządzenie spisu inwentarza komornikowi należy się wynagrodzenie w wysokości 10 % przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego za każdą rozpoczętą godzinę (art. 53 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji). Sąd może zwolnić wnioskodawcę z obowiązku zapłaty kosztów, jednak w takim przypadku postanowi ściągnąć te koszty z majątku spadkowego.

Szybszym i tańszym rozwiązaniem jest sporządzenie wykazu inwentarza. Wykaz inwentarza może zostać złożony przez spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobiercę windykacyjnego oraz wykonawcę testamentu. Może również zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. Możliwość składania wykazu inwentarza dotyczy wyłącznie spadków otwartych od dnia 18.10.2015 r. Wykaz inwentarza składa się według ustalonego wzoru, który można pobrać ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości. Wypełniony formularz składa się w sądzie spadku lub w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz (w takim przypadku sąd ten przesyła wykaz do sądu spadku).Wykaz inwentarza może być również sporządzony przez notariusza w formie protokołu. Notariusz, przed którym złożono wykaz, niezwłocznie przesyła odpis protokołu do sądu spadku.

PODSUMOWANIE

Jak widać, jeśli w skład spadku wchodzą długi spadkowe przekraczające wartość aktywów, to przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza może wiązać się z wieloma problemami, w szczególności koniecznością sporządzenia przez spadkobiercę zmarłego dłużnika odpłatnego spisu inwentarza lub wykazu inwentarza dla ochrony jego praw- umorzenia postępowania egzekucyjnego wszczętego przeciwko niemu. Przy czym, aby w wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnić przedmioty należące do spadku z podaniem ich wartości, a także długi spadkowe i ich wysokość – konieczne może okazać się zwrócenie się przez spadkobiercę do właściwych urzędów (gminy, skarbowego) z zapytaniem o zaległości podatkowe, do ZUS, do dostawców mediów, właścicieli mieszkania Zmarłego/Zmarłej– celem uzyskania informacji czy były zaległości w opłatach, do banków – w których spadkodawca miał rachunki bankowe bądź zaciągał w nich kredyty, pożyczki itd. Wykonanie opisanych obowiązków może okazać się bardzo trudne, w szczególności gdy spadkobiercy nie utrzymywali bliskiego kontaktu ze spadkodawcą.